Światłe założenia Konstytucji 3 Maja

Konstytucja 3 Maja była drugą na świecie, a pierwszą w Europie ustawą zasadniczą. Jej uchwalenie na Sejmie Czteroletnim w 1791 r. to wynik dążeń do naprawienia relacji wewnętrznych w Rzeczpospolitej po I rozbiorze.

Stronnictwa: patriotyczne i królewskie w ramach wypracowanego konsensusu chciały stworzyć akt prawny,
który ustalałby podstawy ustrojowe dla Polski w epoce nowożytnej.

Król Stanisław August opisał Konstytucję 3 Maja jako „opartą w głównej mierze na konstytucji angielskiej
i Stanów Zjednoczonych, lecz bez błędów w nich zawartych, zaadaptowaną do warunków panujących w Polsce”. Rzeczywiście, w polskiej i amerykańskiej konstytucji widoczne są podobne wpływy oświeceniowe, jak np. myśl Monteskiusza o podziale i równowadze władzy pomiędzy organami, jak również idea powołania dwuizbowego parlamentu.

Wstępny projekt nowej konstytucji został przygotowany przez króla z udziałem między innymi Stanisława Małachowskiego, Ignacego Potockiego, Hugona Kołłątaja, Stanisława Staszica oraz osobistego sekretarza króla Scipione Piattoliego.

Wstępnym etapem Konstytucji, złożonej z 11 artykułów, stało się Prawo o sejmikach z 24 III 1791 roku oraz Prawo o miastach (królewskich) z 18 IV 1791 roku. Zachowywała ona ustrój stanowy w Rzeczpospolitej, wprowadzając tylko nieliczne modyfikacje, w tym uszczuplenie wpływu magnaterii na elekcję, Senat i zarząd kraju, poprzez wykluczenie z sejmików szlachty nieposesjonatów. Stanowili oni bowiem najbardziej gorliwych klientów magnatów. Zmianie uległo także prawo wyborcze, w którym feudalny cenzus urodzenia szlacheckiego zastąpiono burżuazyjnym cenzusem posiadania. Mieszczanie otrzymali potwierdzenie prawa nabywania dóbr i uzyskiwania nobilitacji.

Wprawdzie Konstytucja Majowa utrzymywała poddaństwo, ale pozbawiała szlachtę zwierzchności względem poddanych, i przekazywała ich „pod opiekę prawa i rządu krajowego”.

Zapisy Konstytucji centralizowały państwo, znosząc zarazem odrębność między Koroną i Litwą poprzez wprowadzenie jednolitego rządu, wojska i skarbu. Przy całkowitej tolerancji wobec rożnych wyznań, religią panującą ogłoszono katolicyzm. Jednak w dalszym ciągu apostazję, czyli odstąpienie od katolicyzmu, traktowano jako przestępstwo. Poza tym wprowadzony został trójpodział władzy, władza ustawodawcza ulokowana została
w kompetencjach dwuizbowego Sejmu. Miał się on składać ze szlachty-posesjonatów w liczbie 204 posłów
(izba niższa – Izba Poselska) i 24 plenipotentów miast królewskich. Izba wyższa (Izba Senacka) składała się
z 132 członków: senatorów, wojewodów, kasztelanów, ministrów oraz biskupów.

Ograniczeniu uległy uprawnienia Senatu, zniesiono instrukcje poselskie, konfederacje i liberum veto. Konstytucja wobec tego znosiła zgubne instytucje, takie jak wspomniane liberum veto, które przed przyjęciem Konstytucji pozostawiało Sejm na łasce każdego posła, który, jeśli zechciał – z własnej inicjatywy lub przekupiony przez zagraniczne siły albo magnatów – mógł unieważnić wszystkie podjęte przez Sejm uchwały. Konstytucja 3 maja miała zatem wyeliminować istniejącą anarchię, popieraną przez część krajowych magnatów, na rzecz egalitarnej
i demokratycznej monarchii konstytucyjnej. W tym samym czasie przetłumaczono Konstytucję na język litewski. Zgodnie z ustaleniami decyzje miały zapadać większością głosów. Kadencję Sejmu określono na dwa lata, posiedzenia miały być zwoływane w razie potrzeby, a co 25 lat miał się zbierać Sejm Konstytucyjny, by debatować nad zmianą Ustawy Zasadniczej.

Władzę wykonawczą złożono w rękach króla, którą miał dzielić wraz z tzw. Strażą Praw złożoną z prymasa
i 5 ministrów policji, pieczęci (spraw wewnętrznych), interesów zagranicznych, wojny i skarbu, mianowanych przez króla. Król przewodniczył Straży, posiadał prawo nominacji biskupów, senatorów, ministrów urzędników i oficerów. Poza tym w przypadku wojny do jego zadań należało objęcie naczelnego dowództwa nad wojskiem.
Z kolei ministrowie byli odpowiedzialni przed Sejmem za akty, pod którymi złożyli swoje podpisy.

Ważnym postanowieniem Konstytucji 3 maja było zniesienie wolnej elekcji. Zakładano, że po śmierci Stanisława Augusta korona miała być dziedziczna, jednak gdyby władca zmarł bezpotomnie, zadaniem szlachty miało być wybranie nowej dynastii. Poza tym zreorganizowano sądownictwo, liczebność armii miała wzrosnąć do 100 tys. żołnierzy, wprowadzono stałe podatki – 10% dla szlachty, 20% dla duchowieństwa.

7 maja 1791 marszałkowie sejmowi wydali uniwersał, ogłaszający uchwalenie konstytucji. Głosił on m. in.:
„Ojczyzna nasza już jest ocalona. Swobody nasze zabezpieczone. Jesteśmy odtąd narodem wolnym i niepodległym.
Opadły pęta niewoli i nierządu”.

Zamysł wprowadzenia tych światłych reform został jednak przekreślony przez Targowicę i wkroczenie wojsk rosyjskich do Rzeczpospolitej. Konstytucja 3 Maja obowiązywała zaledwie rok.

Mimo rozbiorów, pamięć o osiągnięciu, jakim niewątpliwie było uchwalenie pierwszej polskiej Ustawy Zasadniczej, pielęgnowana była przez kolejne pokolenia. Pomagała ona podtrzymywać polskie dążenia do niepodległości
i stworzenia sprawiedliwego społeczeństwa.

.
Edyta Lechwar • netbird.pl
wyślij znajomemu

Reklama